Program autorski mgr Aliny Kosowicz– kopiowanie i przetwarzanie tylko za zgodą autora.

Program Wczesnego Wspomagania Rozwoju Małego Dziecka
pod hasłem
„Chcę się rozwijać i poznawać świat”

Poradnia Psychologiczno-Pedagogicznej w Staszowie
Filia w Połańcu

Podstawy prawne:

1. Ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty (tekst jednolity U. z 2017 r. poz. 2198)
2. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 sierpnia 2017 roku w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz. U. 2017 roku, poz. 1635).
3. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 7 września 2017r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno - pedagogicznych (Dz. U. z 2017r., poz. 1743).

                   Główne cele programu:

1. Wczesne rozpoznanie niepełnosprawności dziecka i stymulowanie jego rozwoju aż do podjęcia nauki w szkole.
   

2. Wnikliwe poznanie sytuacji dziecka i jego rodziny oraz zaprojektowanie pomocy adekwatnej do jego potrzeb.
   

3. Podjęcie systematycznego kompleksowego działania na rzecz rozwoju dziecka i poprawienia jego sytuacji życiowej. 
   

4. Wyposażenie gabinetu wczesnego wspomagania w niezbędne pomoce terapeutyczne, dydaktyczne i rehabilitacyjne.
   

5. Odpowiednie dokumentowanie przez Zespół Wczesnego Wspomagania pracy diagnostyczno-terapeutycznej z dzieckiem i rodziną.
   

6. Podnoszenie kwalifikacji i doskonalenie własnego warsztatu pracy przez specjalistów tworzących Zespół.

Opis oraz krótka charakterystyka metod, technik i programów terapeutyczno-edukacyjnych wykorzystywanych   w pracy z dzieckiem i rodziną:

 1. Pedagogika lecznicza Marii Montessori

 Maria Montessori należała do grona najwybitniejszych pedagogów minionego stulecia. Z pochodzenia była Włoszką, z wykształcenia natomiast lekarzem psychiatrą. Początkowo zajmowała się problematyką dzieci upośledzonych by stopniowo przejść do pracy i doświadczeń pedagogicznych z dziećmi zdrowymi. Obserwując dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych dostrzegła, iż posiadają one wewnętrzną siłę stymulująca je do rozwoju. By mogła się ona ujawnić, wystarczy stworzyć im odpowiednie warunki i zastosować odpowiednią metodę pracy nad ich rozwojem. Pedagogika Montessori wynika z humanistycznej koncepcji afirmującej człowieka jako podmiot. Akceptuje dziecko takim jakie ono jest, obdarza go szacunkiem i miłością. Dziecko jest zawsze w centrum – powinno się rozwijać według własnego planu i rytmu oraz własnych możliwości. Pedagogika ta opiera się na zasadzie, że dziecko posiada wewnętrzną życiową siłę i chęć do nauki. Według Marii Montessori w rozwoju dziecka występują okresy wzmożonej wrażliwości zwane wrażliwymi fazami czyli okresy najbardziej korzystne do wyuczenia się określonej umiejętności, sprawności czy nabycia wiedzy o świecie.

Podstawą metody Montessori jest nauczanie wielozmysłowe. Umożliwia to oddziaływanie na wiele zmysłów, co jest warunkiem niezbędnym do powstawania skojarzeń w procesie zdobywania doświadczeń i wiedzy.

Indywidualizacja pracy oraz aktywne metody uczenia się czyli uczenie przez działanie spełniają rolę terapeutyczną tym skutecznej, im młodsze jest dziecko, posiada ono bowiem pamięć kinestetyczną – pamięć mięśni, dzięki którym proces uczenia zostaje wzmocniony.

Pedagogika Montessori opiera się na duchowym planie rozwoju dziecka. Obserwując bacznie dziecko Maria Montessori doszła do wniosku, że:

• dziecko potrafi samo dokonać wyboru,
• dziecko lubi powtarzać ćwiczenia,
• dziecko ma wspaniałą zdolność koncentracji, jeśli jest zainteresowane tym co robi,
• dziecko lubi porządek i sensowne zajęcia,
• dziecko nie domaga się nagrody ani kary,
• poczucie godności wzrasta u dziecka, kiedy ma możliwość wyboru zajęcia i czasu na nie.

Czynnikiem rozwoju i podstawą wychowania jest więc aktywność dziecka, która zdaniem Montessori jest naturalną jego potrzebą, a zarazem oznaką i warunkiem rozwoju.

Małe dziecko zdobywa najwięcej wiedzy poprzez własną pracę, aktywność, samodzielne działanie.

Aby umożliwić dzieciom rozwój należy przygotować otoczenie, w którym miałoby swobodę wyboru materiałów do pracy, działań i odkryć. W przygotowanym otoczeniu istotna rolę odgrywają meble i przedmioty codziennego użytku dostosowane rozmiarami do potrzeb dzieci. Jest to ważne ze względu na rozwój ich samodzielności. Manipulując przedmiotami dzieci kształcą zdolności ruchowe i intelektualne, wzbogacają wiedzę o najbliższym otoczeniu. Składnikiem przygotowanego otoczenia jest materiał rozwojowy – odwołuje się ono do wrażliwych faz dziecka i prowokuje polaryzacje uwagi. Materiał stwarza dziecku samokontrolę poprawności własnego działania przez możliwości kontroli błędów. Materiały stymulują zarówno rozwój dzieci zdrowych jak i tych z deficytami intelektualnymi i ruchowymi. 

2. Program Rozwoju Komunikacji MAKATON aut. Bogusławy Kaczmarek

 Makaton – został stworzony w latach 70-tych w wielkiej Brytanii. Autorką projektu jest Margaret Walker. Projekt był próbą znalezienia skutecznej metody porozumiewania się dzieci i dorosłych z poważnymi trudnościami w uczeniu się oraz komunikowaniu się. Makaton jako wspomagający i alternatywny sposób porozumiewania się wykorzystuje elementy komunikacji totalnej: słuchowe, migowe (gesty), wzrokowe (symbole) i ustne (mowa). Podejście multi – modalne , gdzie jeden sposób ułatwia drugi , daje możliwość swobodnej ekspresji, służąc zarówno dzieciom , jak i dorosłym jako „głos” umożliwiający kontakt z innymi ludźmi oraz uczestniczenie w codziennym życiu. Na program składają się znaki manualne – gesty oraz znaki graficzne – symbole. Gestom i symbolom towarzyszy zawsze mowa. Makaton posiłkuje się również mimiką, językiem ciała oraz ukierunkowaniem i umiejscowieniem gestu, co dodatkowo wzmacnia przekazywaną informację.

W Polsce wykorzystywana jest Polska Wersja Makatonu (polskie słownictwo i polskie gesty), która została przystosowana do warunków kulturowych i socjoekonomicznych kraju przez Bogusławę Kaczmarek w latach 2001 –2005.

3. Elementy terapii zabawą

 A. M. Jernberg twierdzi, że sprzyjającymi warunkami zaspakajania przez dziecko jego naturalnych potrzeb rozwojowych i rozwiązywaniu jego aktualnych problemów życiowych w twórczy i stosowny do wieku sposób jest spontaniczna aktywność dziecka wyzwalana podczas zabawy. W proponowanych zabawach autorka odwołuje się do codziennych interakcji matki z niemowlęciem. , do czynności opiekuńczych, strukturalizacji, narzucania się i prowokowania, które zawsze występują w relacjach dziecko – dorosły. Zabawa stanowi ważny środek wspomagania rozwoju poznawczego dziecka i stanowi użyteczną formę terapii wówczas, gdy dorosły dostosuje swoje zachowanie do właściwie zidentyfikowanych potrzeb dziecka. Wyróżniamy 6 kategorii zachowań zabawowych dziecka, które można podtrzymywać, wzmacniać lub wywoływać:

• zwracanie przez dziecko uwagi wzrokowej lub słuchowej na zabawkę,
• złożone powiązania zabawowe przedmiotów – dziecko dotyka lub łączy razem dwa lub więcej przedmiotów, dopasowując je, zestawiając, np.; nakłada pokrywkę na garnuszek,
• zabawa w udawanie czegoś – dziecko nalewa herbatę z pustego czajnika do filiżanki,
• zabawa komunikacyjna – zachodzi w niej zwrotność czynności, np. dawanie, zabieranie,
• prosta motoryczna zabawa eksploracyjna – badanie ustami, chwytanie, podnoszenie, rzucanie, szarpanie, darcie, uderzanie, itp.,
• zabawy polegające na wywoływaniu efektów słuchowych   i wzrokowych, np.: kręcenie tarczą telefonu, dzwonienie dzwonkiem, grzechotanie, itp.

4. Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne

Metoda Ruchu Rozwijającego została stworzona w latach sześćdziesiątych przez angielską nauczycielkę wychowania fizycznego Weronikę Sherborne. MRR to system ruchowych ćwiczeń - zabaw – relacji zbudowany w oparciu o wczesnodziecięce zabawy rodziców z dziećmi. Jest przeznaczony do pracy z dziećmi z zaburzeniami rozwoju psychoruchowego. Wspomaganie rozwoju psychoruchowego dzieje się w efekcie rozwijania przez ruch świadomości własnego ciała, świadomości przestrzeni, usprawniania ruchowego oraz dzielenia przestrzeni z innymi osobami i nawiązywania z nimi za pomocą ruchu bliskiego kontaktu. W metodzie tej szczególny nacisk kładzie się na wyrównywanie rozwoju sfery ruchowej, kształtowanie umiejętności nawiązywania pozytywnych relacji z innymi osobami poprzez wspólne doświadczenia ruchowe, a także na budowanie   i umacnianie zaufania do siebie i innych oraz kreatywne wyrażanie siebie.

5. Programu   TEACCH zainaugurowany przez Erica Schoplera w 1966r w USA w Północnej Karolinie

 Przez lata zespół TEACCH opracował procedury i programy nauczania dla dzieci autystycznych. Proces nauczania składa się z trzech stopni:

1. Na wstępie dokonuje się oceny poziomu rozwoju dziecka na podstawie jego możliwości w różnych dziedzinach nauki.
2. Na bazie tej oceny opracowuje się strategie nauczania, która ma pomóc w realizacji krótkofalowych i odległych celów nauczania.
3. Cele te wprowadza się w życie w ramach indywidualnego programu poprzez specyficzne ćwiczenia.

           Program terapii i nauczania dla dzieci autystycznych i z zaburzeniami w komunikowaniu się oraz innymi deficytami rozwojowymi zakłada stałą konieczność współpracy z rodzicami. W programie przyjęto również zasadę integracji ćwiczeń w domu z rodzicami, specjalnego nauczania
w szkołach publicznych i wsparcia społecznego .

 6. Kinezjologia Edukacyjna Paula Dennisona

Twórcą Kinezjologii Edukacyjnej jest pedagog Paul Dennison, pionier w dziedzinie badań nad mózgiem i jego możliwościami. W ramach kinezjologii edukacyjnej Dennison stworzył program Gimnastyki Mózgu, którego podstawą jest swobodny ruch. Program ten polega na wykonaniu prostych ćwiczeń, które powodują prawidłową współpracę półkul mózgowych, która potrzebna jest do doskonalenia nowych wybranych umiejętności. Rozwój fizyczny jest podstawą samodoskonalenia się wewnętrznych czynności psychicznych. Dlatego dziecko wykonując ćwiczenia pobudza swój naturalny rozwój.

7. Metoda Dobrego Startu Marty Bogdanowicz

             Metoda Dobrego Startu ma na celu aktywizowanie rozwoju funkcji psychomotorycznych oraz korygowanie zaburzeń rozwoju dzieci. Zawiera ona syntezę elementów wzrokowych, słuchowych i ruchowych, kształtując jednocześnie kilka analizatorów. Pracując ta metoda dzieci łatwiej przyswajają sobie litery, czytanie sprawia im mniej trudności. Zajęcia trwają około 1 godziny i zawierają:

1. Zajęcia wprowadzające:
   • Ćwiczenia orientacyjno-porządkowe mobilizujące do zajęć,
   • Słuchanie piosenki, która towarzyszyć będzie w toku zajęć,
   • Sprawdzenie rozumienia tekstu piosenki,
   • Korekta wypowiedzi pod względem poprawności wymowy, ćwiczenia słuchu fonematycznego, ćwiczenia ortofoniczne.
2. Zajęcia ruchowe:
   • Zabawa ruchowa oparta na treści piosenki – ćwiczenia dużej i małej motoryki,
   • Wprowadzenie elementów kształtujących i usprawniających orientację w schemacie własnego ciała oraz przestrzeni.
3. Ćwiczenia ruchowo – słuchowe.
4. Ćwiczenia ruchowo – słuchowo – wzrokowe.

8. Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju - aut. Anny Franczyk, Katarzyny Krajewskiej

 Program przeznaczony jest do pracy z dziećmi zdrowymi a także z deficytami i zaburzeniami rozwojowymi jak: mózgowe porażenie dziecięce, zaburzenia emocjonalne, zaburzenia w zakresie motoryki, mowy, myślenia pojęciowego, niepełnosprawnymi ruchowo (motoryka mała i duża), z deficytami rozwojowymi. Umożliwia on dzieciom zdobycie wiedzy i umiejętności na miarę ich możliwości, kształtowanie właściwych interakcji osobowych, kształtowanie postaw otwartości i samoakceptacji. Ma na celu również przygotowanie dzieci do samodzielnego funkcjonowania w społeczeństwie. Program obejmuje cztery poziomy pracy terapeutyczno - stymulacyjnej:

1. poziom zmysłowy,
2. poziom poznawczy,
3. poziom odkrywczo-badawczy,
4. poziom abstrakcyjno-symboliczny.

Podczas zajęć terapeutycznych dostosowuje się prowadzone zabawy i ćwiczenia do indywidualnego tempa rozwoju dziecka, uwzględnia się jednocześnie jego braki, zainteresowania i mocne strony.

9. „Patrzę – widzę – działam” – ćwiczenia rozwijające odbiór i uczenie się przez zmysły dla dzieci w wieku przedszkolnym aut.   Małgorzaty Domagalskiej

    Ćwiczenia opracowane są w oparciu o koncepcję integracji sensomotorycznej oraz metodę M. Frostig percepcji wzrokowej.

            Proponowane zajęcia pozwalają usprawnić zaburzone funkcje dziecka poprzez zestaw zabaw, ćwiczeń , piosenek, rysunków chętnie wykonywanych przez dzieci, łatwych i dających jednocześnie bardzo duże efekty terapeutyczne. Jest to swoista terapia poprzez zabawę. Dzieciom towarzyszy radość i chęć eksploracji świata, rodzicom i terapeutom poczucie kompetencji i zadowolenie.

10. Ćwiczenia grafomotoryczne według Hany Tymichowej - Marta Bogdanowicz

Autorką większości ćwiczeń zaproponowanych w publikacji jest Hana Tymichowa, która w latach siedemdziesiątych założyła szkołę dla dzieci dyslektycznych. Ćwiczenia przeznaczone są dla dzieci w wieku przedszkolnym 5 – 8 lat. Mogą je wykonywać dzieci zarówno praworęczne jak i leworęczne. Ćwiczenia te pomagają dziecku w osiągnięciu gotowości do nauki pisania. Spełniają rolę usprawniająca i stymulującą, gdyż wpływają na rozwój motoryki rąk i koordynacji wzrokowo-ruchowej. Niewłaściwa technika wykonywania czynności graficznych jest przyczyną niskiego poziomu graficznego pisma i rysunku. Niniejsze ćwiczenia są wskazane dla tych dzieci, u których zaobserwowano:

• wadliwa pozycję ciała podczas zajęć graficznych,
• nieprawidłowe ułożenie ręki lub palców,
• nieprawidłowy sposób trzymania pióra lub ołówka,
• niewłaściwe napięcie mięśniowe ręki ( nadmierne lub zbyt słabe), które powoduje nieprawidłowy nacisk pióra lub ołówka,
• wolne tempo pisania i rysowania,
• szybkie męczenie się podczas pisania i rysowania,
• niski poziom graficzny rysunków, odpowiadający niższemu wiekowi życia,
• niechęć do rysowania.

Pomoce wykorzystywane w pracy z dzieckiem:

• testy diagnostyczne psychologiczne, pedagogiczne, logopedyczne, kwestionariusze wywiadu, arkusze obserwacyjne, itp.,
• materiał rozwojowy Marii Montessori (do ćwiczeń praktycznych, zmysłowych, językowych i matematycznych),
• układanki dydaktyczne, puzzle, mini-pusy, „Paleta”, mozaiki,
• klocki konstrukcyjne różnej wielkości,
• materiały do segregowania (abak, koraliki, makaron, kamienie, itp.),
• scenariusze zajęć oraz karty ćwiczeń,
• materiały plastyczno-techniczne ( farby, kredki, wycinanki, bibuła, kolorowe kartony, klej, nożyczki, ołówki, plastelina, wycinanki - wyginanki),
• programy komputerowe do pracy z dziećmi w wieku 0-6 lat („Mówiące obrazki”, „Zwierzaki”, „Akademia Malucha- kształty, litery, cyfry”, „Królik Bystrzak”, „Mulitimedialny świat J. Brzechwy i J. Tuwima”, „Logopedia. Seria programów do diagnozy i terapii logopedycznej”, itp.,
• ”Opowieści familijne” – słuchanki o różnorodnej tematyce (płytki CD, scenariusze zajęć, magnetofon),
• piosenki przedszkolaka - płytki CD, itp.
• pomoce do ćwiczeń ruchowych i równoważnych (materace, kształtki, krawężnik, liny, worki do skakania, suchy basen, kamienie sensoryczne, piłka Bobathów, woreczki z różnymi materiałami, piłki różnej wielkości, schody, oberżyna, itp.),

Na podstawie powyższych aktów prawnych w Filii Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej w Połańcu został przez Panią dyrektor Henrykę Markowską powołany Zespół Wczesnego Wspomagania Rozwoju składający się z następujących specjalistów:

• pedagog   mgr Alina Kosowicz
• psycholog   mgr   Aneta Olszewska
• logopeda mgr   Barbara Seremak

Koordynatorem Zespołu w Połańcu jest pracownik powołany przez dyrektora placówki pedagog Alina Kosowicz.

Zespół działa przez cały rok tzn., że w każdym momencie rodzic może zgłosić się o pomoc dla swojego dziecka. Wszystkie działania wokół dziecka prowadzone są za pisemną zgodą rodziców.

Zespół wykonuje czynności zarówno diagnostyczne, jak i terapeutyczne. W ramach diagnostyki wykonywane są specjalistyczne badania psychologiczno – pedagogiczno -logopedyczne oraz wydawane są opinie o wczesnym wspomaganiu rozwoju małego dziecka. Natomiast w ramach terapii prowadzone są zajęcia terapeutyczne z psychologiem, pedagogiem lub logopedą – w zależności od problemów rozwojowych dziecka.
Dzieci z niepełnosprawnością ruchową mają możliwość ponadto skorzystania z rehabilitacji ruchowej prowadzonej w Poradni w Staszowie.

Indywidualny program terapeutyczno - edukacyjny do pracy z dzieckiem zawiera następujące informacje:

• dane osobowe dziecka (imię i nazwisko, datę urodzenia, adres zamieszkania, telefon kontaktowy),
• metody i formy pracy,
• pomoce edukacyjne, terapeutyczne, pomoce do ćwiczeń gimnastycznych, itp.,
• cel główny oraz szczegółowe cele pracy,
• zakres i zadania terapeutyczne dla dziecka ,
• zadania dotyczące współpracy z rodzicami i instytucjami oświatowymi i poza oświatowymi działającymi na rzecz prawidłowego rozwoju dziecka,
• rubrykę, w której ocenia się efekty pracy terapeutycznej,
• datę i podpis rodziców,
• podpisy członków Zespołu.

Zespół dokumentuje wszystkie czynności wykonywane wokół dziecka.
Dokumentacja diagnostyczna znajduje się w teczkach indywidualnych dziecka. Zawiera ona:

• wyniki badań psychologicznych,
• wyniki badań pedagogicznych,
• wyniki badań logopedycznych,
• dokumentację medyczną dostarczona przez rodzica,
• wniosek w sprawie badań diagnostycznych,
• wniosek w sprawie wydania opinii o potrzebie wczesnego wspomagania,
• opinie o potrzebie wczesnego wspomagania rozwoju,
• inną dokumentacje, np.: opinia z przedszkola, Orzeczenie o Niepełnosprawności, itp.

Dokumentacja terapeutyczna składa się z następujących dokumentów:

• wywiadu z rodzicami,
• kontraktu zawartego między rodzicem a specjalistą z poradni,
• indywidualnego programu pracy terapeutyczno - edukacyjnej,
• programu/harmonogramu spotkań grupowych dla rodziców,
• kart ćwiczeń dla dziecka (teczka z pracami),
• karty współpracy z rodzicami,
• dziennika zajęć indywidualnych,
• opis zawierający ocenę postępów dziecka (testy, karty diagnostyczne, arkusze oceny).

Wytwory pracy dziecka są gromadzone w oddzielnych teczkach, które są do wglądu rodziców.

Inna dokumentacja prowadzona przez Zespół to :

• harmonogram pracy Zespołu Wczesnego Wspomagania na bieżący rok szkolny,
• skorowidz dzieci, z którymi prowadzone są zajęcia,
• sprawozdania ilościowe i jakościowe podsumowujące całoroczną pracę z dziećmi i rodzicami (sekretariat),
• notatki ze spotkań roboczych Zespołu dotyczące spraw dzieci i spraw bieżących, jak zamawianie pomocy do pracy terapeutycznej z dziećmi, remonty, zdobywanie dodatkowych pieniędzy, tworzenie indywidualnych programów do pracy z dziećmi, pisanie projektów, itp.

BEZPOŚREDNIA POMOC DZIECKU I JEGO RODZINIE

I ETAP PRACY – Ocena rozwoju psychoruchowego dziecka czyli wieloaspektowa diagnoza specjalistyczna

II ETAPY PRACY - Prowadzenie zajęć terapeutycznych z dzieckiem oraz współpraca z rodziną.

III ETAP PRACY - ocena efektów pracy terapeutycznej z dzieckiem i jego rodziną.

Literatura:

1. „Program psychostymulacji dzieci w wieku przedszkolnym z deficytami i zaburzeniami rozwoju” Anna Franczyk, Katarzyna Krajewska, Oficyna wydawnicza „Impuls”, Kraków 2003.
2. „Monachijska Funkcjonalna Diagnostyka Rozwojowa” Teodor Hellbrugge, Fritz Lajosi, Dora Menara, R. Schamberger, T. Rautenstrauch, Kraków 1994
3. „Pierwsze 365 dni z życia dziecka” Teodor Hellbrugge, J. Herman von Wimpffen, fundacja na Rzecz Dzieci Niepełnosprawnych , Warszawa 1995r.
4. „Diagnoza i rewalidacja indywidualna dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” pod redakcją Marzeny Klaczak i Piotra Majewicz, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej , Kraków 2006r
5. „Terapia zabawą. Terapia przez sztukę” Maria Piszczek, CMPPP MEN, Warszawa 1997r
6. „Profil psychoedukacyjny PEP”
7. „Zindywidualizowana ocena i terapia dzieci autystycznych i z zaburzeniami w rozwoju. Ćwiczenia edukacyjne dla dzieci autystycznych”, przełożył Sławomir Mil, Stowarzyszenie Pomocy Osobom Autystycznym Gdańsk.
8. „Odczuwam – patrzę – działam” – scenariusze do ćwiczeń rozwijających odbiór i uczenie się poprzez zmysły dla dzieci w wieku przedszkolnym aut. Małgorzaty Domagalskiej, Kraków 2004.
9. „Diagnoza i wspomaganie rozwoju dzieci w wieku 0-5 lat oraz wspieranie ich rodzin” – materiały                      z konferencji szkoleniowej, CMPPP MEN, Warszawa 1998r.
10. „Gry i zabawy dla dzieci. Od 1 miesiąca do 3 roku życia” Małgorzaty Cieślak, wydawnictwo Replika, 2007r
11. „Pedagogika Montessori w przedszkolu i szkole” Kristina Skjold Wennerstrom, Maria Broderman Smeds, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007r.
12. „Wczesne wspomaganie rozwoju dziecka od chwili wykrycia niepełnosprawności do podjęcia nauki w szkole”, MENiS, Warszawa 2005r.
13. „Jak rozwijać zmysły mojego dziecka” – Zeszyt informacyjny dla rodziców i opiekunów, PCTP, Koszalin 2001r.
14. „Wczesna interwencja” – zeszyt informacyjny dla rodziców i opiekunów, PCTP, Koszalin 2002r

program opracowała – koordynator Zespołu Wczesnego Wspomagania Rozwoju Filia Połaniec

pedagog Alina Kosowicz